Асхат Жұмабеков, Global Teacher Prize елшісі, білім беру жүйесі қалай өзгеретіні және балаларда шығармашылық ойлауды сақтау неге маңызды екендігі туралы.
Асхат Жұмабеков, Алматы қаласы, Shoqan Academy директорының орынбасары, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің оқытушысы, Global Teacher Prize Елшісі, әлемнің үздік 50 мұғалімінің бірі, ҚР БҒМ үздік педагогы, @askhat_zhumabekov
Қалыптасуы туралы
Мен әрқашан мұғалім болатынымды білетінмін. Мектепте пәнімді жарқын мысалдар арқылы түсіндіре алатын, білімді іс жүзінде қолдануға үйрететін аты аңызға айналған мұғалімдерім болды. Сонымен қатар, мені әрқашан біліммен бөлісу және оқушыларды шабыттандыру мүмкіндігі қызықтырды. Сондықтан мен білім беру жолын тандадым.
Мен ең көне Семей мемлекеттік педагогикалық институтында оқыдым. Сол кезде университет 90 жасқа толды. Содан кейін Мәскеуде, Тимирязев атындағы АШМ-де, ММУ-де оқыдым.
Физика пәнінің студенті ретінде мен ғылыммен айналыстым және менде ылғи білімге немесе ғылымға бару деген дилемма болды. Бірақ НЗМ-ге тәжірибеге келген соң, таңдаудың қажеті жоқ екенін түсіндім: балалармен бірге ғылыммен айналыса аласыз, оларды олимпиадаларға дайындай аласыз. Маған балалардың қуанышты сәттерін жүзеге асыруға шынымен көмектесе алатыным ұнады. Менің оқушыларым Якутиядағы «Туймаада» Халықаралық мектеп оқушылары олимпиадасының жүлдегерлері атанып, содан кейін жетекші университеттер мен Айви Лигасына түскенде, мен өзімнің шақыруымды тапқанымды түсіндім.
Мұғалімнің тәжірибесі үш негізгі қағидаға негізделуі керек. Біріншісі — әр оқушыға жеке көзқарас. Екіншісі — кез-келген мұғалім өз пәні арқылы баланың сыни ойлауын дамытуы керек. Үшіншісі — шығармашылыққа ұмтылу. Қазір чат GPT мұғалімге жақсы сабақ жоспарын оңай жасай алады. Бірақ бұл жағдайда мұғалімнің шығармашылығы қайда? Сондықтан әр мұғалім автордың бірегей техникасына ұмтылуы керек.
Қазіргі білім туралы
Қазіргі уақытта білім беру өзгеру жағдайында.
Позитивті тұстарын айтатын болсақ: бізде көптеген ақпарат, әртүрлі білім беру ресурстары мен технологиялары бар. Пандемия кезеңі сол кезде көптеген балалардың білімге қол жеткізуіндегі проблемаларды айқын көрсетті. 2020 жылы миллиардтан астам оқушы сыныптан тыс жерде болды, оларға білім беру мүмкін болмады. Сол сәтте мен ЮНЕСКО мен БҰҰ-дан топтың фасилитаторы, модераторы болу және әр түрлі елдердің мұғалімдеріне қашықтықтан оқыту форматының ерекшеліктері туралы айту құрметіне ие болдым. БҰҰ Бас хатшысы және ЮНЕСКО басшысы бізбен байланыста болды. Ресурстардың жетіспеушілігі мәселелері белгіленді. Қазіргі уақытта біздің елімізде бұл мәселелер аумақтың көп бөлігінде шешілді.
Қазақстанның қазіргі білім беру жүйесінде де бірқатар мәселелер бар. Біріншісі — мұғалімдердің автономиясы жеткіліксіз. Кейде бағдарлама, жүзеге асырылатын оқу мақсаттары бізге қажет болса да, тереңдетуге немесе шетке шығуға мүмкіндік бермейді. Мысалы, Финляндияда мұғалімдер оқу жоспарына дербес өзгерістер енгізе алады. Бірақ сонымен бірге барлық мектептер мен провинциялар үшін орындалатын талаптардың минималды тізімі бар. Мысалы, барлық балалар Ньютонның үш заңын білуі керек. Содан кейін мұғалім өз сағаты, бюджеті, мектеп түрі аясында не істеу керегін шешеді.
Финляндияның білім беру жүйесі шығармашылық ойлауды және оқытудың әртүрлі әдістерін қолдайды. Феномендермен сабақ беретін мектептер бар. Мысалы, екі апта ішінде балалар энергияны зерттеумен айналысады. Әр сабақта бұл ұғым әртүрлі жағынан айтылады. Бөлімді зерттеудің соңында белгілі бір өнім жасалуы керек. Мен бұл тәсілді өз жұмысымда қолдандым. Біз электр қозғалтқышын зерттеген кезде, теорияның соңында балаларым екеуміз өз қолымызбен импровизацияланған құралдардан қозғалтқыш моделін жинадық. Сонымен қатар, мен жасаған опция менің оқушыларымның модельдерімен шығармашылық салыстыра алмады. Бұл балаларға үйрету және оларды жүзеге асыруға мүмкіндік беру арқылы әлемді өзгерте алатындығын көрсетеді.
Екінші мәселе — оқу бағдарламаларын қайта қарау қажеттілігі. Кейбір оқу тақырыптары м мақсаттары ескірген және жаңартуды қажет етеді. Бұл ретте алдымен талдау жүргізу, ағымдағы жағдайды бағалау, содан кейін мектепішілік қоғамдастықтың барлық қатысушыларының: мұғалімдердің, әкімшіліктің, балалардың, ата-аналардың пікірін ескере отырып, қайта қарау немесе толықтыру туралы сұрақтар қою маңызды деп санаймын.
Үшінші мәселе — икемді дағдыларды дамытуға жеткіліксіз назар аудару. Блум таксономиясы туралы айтатын болсақ, негізгі дағдылар бар: білім, түсіну, қолдану. Бұрын олар жеткілікті болды, бүгін жоқ. Енді талдау, синтез, бағалау, содан кейін шығармашылық және сыни ойлау қажет. Бұл тек дамуға әлі де назар аударылмайтын дағдылар. Білім министрлігінде икемді дағдыларды дамытуды ескере отырып, оқу бағдарламаларын қайта қарау, пысықтау туралы сұрақтар тұр. Бұл қазірдің өзінде жалпы білім беретін мектептерге келді. Бірақ мұнда мектептерге көмектесе алатын жергілікті атқарушы органдардың немесе меценаттардың қолдауы қажет.
Білім берудің болашағы туралы
Бұрын біз білім беруді саралау туралы айтқан болатынбыз, енді жекелендіру ұғымына жақындап келеміз. Жақында біз адаптивті — белсенді оқыту туралы сөйлесетін боламыз. Бұл материалды белгілі бір оқушының қажеттіліктеріне бейімдеу.
Болашақта мұғалімнің рөлі оқушыларды үйретуге, оқытуды дараландыруға бағытталатын болады. Бұл балаға оның күшті жақтарын дамыту арқылы көмектесетін оқыту түрі. Егер бала математикада немесе физикада қабілеттерін көрсетсе, онда оның оқу бағдарламасы осы пәндерге баса назар аударады, ал қалғандары үшін біз жүктемені азайтамыз, ол оларды стандартты деңгейде үйренеді. Мұғалімнің міндеті — балаға оның профилін түсінуге, оның оқуын жекелендіруге көмектесу. Сондықтан мұғалім болу жеткіліксіз, фасилитатор болу керек. Оқушыларға өз бетінше үйренуге және туындаған мәселелерді шешуге көмектесетін адам болу.
Болашақтың білімі баланың дағдылары мен құзыреттерін дамытуы керек. Егер біз бұрын білімге баса назар аударатын болсақ, онда болашақта екпін дағдыларға, шығармашылыққа және сыни ойлауға көбірек ауысады. Бұрын мектептің қорытындысы бойынша алтын медаль алған оқушылар табысты болды. Енді, мысалы, IT саласында білімі бар және әлемнің жетекші компанияларында жұмыс істейтіндер де табысты.
Оқытуға гуманистік, экологиялық көзқарас шешуші рөл атқарады. Табиғи ресурстардың сарқылуын ескере отырып, біз физика сабақтарында баламалы энергия көздерін іздеу туралы айтамыз. Бұл жерде білімнің интеграциясы маңызды. Биологтар, физиктер және Химиктер өз пәндерін біріктіреді және STEM тәсілдері арқылы осы мәселелерді шешуді ұсынады. Болашақта бұл технологияны дамытудың жоғары әлеуетіне әкеледі.
Осының бәрін ескере отырып, баланы болашаққа дайындау үшін basic foundation-ді дамыту маңызды:
— сыни тұрғыдан ойлау — ақпаратты талдау, өтірік жазбау, өз пайымдауларын тұжырымдау және оларды дәлелдеу мүмкіндігі
— белгілі бір мәселелерді шешудің жолын іздей білу
— қарым-қатынас дағдылары, сондай-ақ тыңдау, сөйлеу, оқу және жазу дағдылары
— уақытты басқару
— өзін-өзі реттеу және өзін-өзі бақылау дағдысы, басымдық бере алу қабілеті.
PISA сонымен қатар ақпараттық сауаттылықты, әртүрлі көзқарастармен жұмыс істеу қабілетін дамытуды ұсынады.
Бұдан бөлек, тағы екі дағдыны бөліп көрсетер едім: балаларға ғана емес, ересектерге де қажет икемділік және эмоционалды интеллект — өз эмоцияларын түсіну және ең бастысы оларды басқару қабілеті. Адам қаншалықты дарынды болса да, егер ол өзінің эмоцияларын жеңе алмаса, оған кәсіби маман ретінде даму қиынға соғады.
